Poeta (bez)religijny: O twórczości Tadeusza Różewicza

Przemysław Dakowicz

doi:10.18778/7969-647-5

Słowa kluczowe: Tadeusz Różewicz, Dietrich Bonhoeffer, Czesław Miłosz, poezja po apokalipsie, wiersz fantomowy

Opublikowane: 10 grudnia 2015

Kategorie: Filologia polska,

Pliki do pobrania

PDF

Pisarską biografię Różewicza otwierają młodzieńcze wiersze religijne publikowane w miesięczniku Związku Sodalicji Mariańskich Uczniów Szkół Średnich w Polsce „Pod Znakiem Marji”, zamykają zaś prośba o chrześcijański pochówek, stwierdzenie przynależności do Kościoła katolickiego oraz ekumeniczne wezwanie do zgody między „rozdzielonymi wyznaniami” i do przezwyciężania różnic dzielących „kultury i narody”. Między tymi biegunami rozciąga się wielowątkowa twórczość poetycka, prozatorska i dramaturgiczna Różewicza, który przez wiele lat przedstawiany był przez badaczy literatury jako apostata, ateista lub ‒ w najlepszym razie ‒ agnostyk. Do takiego postrzegania autora Głosu Anonima przyczyniły się jego własne dzieła, ze słynnymi wierszami Lament i Ocalony na czele, oraz specyficzny kształt powojennego życia społeczno-kulturalnego, którego komunistyczni inżynierowie wyjątkowo ochoczo akcentowali wątki w kulturze i sztuce współbrzmiące z bliską im ideologią.

Na niniejszą książkę złożyły się artykuły z kilku ostatnich lat. Punktem wyjścia jest tu późny wiersz nauka chodzenia, którego bohaterem uczynił Różewicz protestanckiego teologa Dietricha Bonhoeffera, twórcę koncepcji „chrześcijaństwa bezreligijnego”, wedle którego chrześcijanin współczesny musi zanurzyć się w „bezbożny” świat, by – w jedności ze Zbawicielem – doświadczyć ostatecznego opuszczenia i ogołocenia. W dwóch tekstach otwierających książkę autor stara się udowodnić, że teologia autora Naśladowania skłoniła Różewicza do ponownego przemyślenia problemu wiary i stała się podstawą rozwiązania elementarnej sprzeczności sformułowanej w słynnym wierszu bez: „życie bez boga jest możliwe / życie bez boga jest niemożliwe”. Od czasu opublikowania nauki chodzenia nie sposób mówić o Różewiczu inaczej niż jako o „poecie (bez)religijnym”.

W kolejnych artykułach ukazano związek twórczość Różewicza z katastrofizmem Dwudziestolecia, przede wszystkim z myślą Stanisława Ignacego Witkiewicza i poddano szczegółowej analizie i interpretacji trzy redakcje wiersza ***[Czas na mnie…] z przełomowego tomu Płaskorzeźba, próbując dowieść, że w przestrzeni międzytekstowej ujawnia się tu procesualna i dynamiczna świadomość człowieka „(bez)religijnego”, który „nie wierzy w Boga, ale jest człowiekiem… wierzącym”.

W aneksie znajdzie Czytelnik zapis rozmowy z Janem Stolarczykiem, długoletnim wydawcą dzieł Różewicza, do której doszło latem 2011 r. w Nowym Sączu. Jej przedmiot stanowi biograficzno-pisarskie tło relacji łączącej Tadeusza Różewicza i Czesława Miłosza.

Braun K., Różewicz T., Języki teatru, Wrocław 1989. Różewicz T., Historia pięciu wierszy, Wrocław 2011.

Różewicz T., Nowosielscy Z. i J., Korespondencja, oprac. K. Czerni, Kraków 2009.

Różewicz T., Margines, ale…, oprac. J. Stolarczyk, Wrocław 2010.

Różewicz T., odpowiedź na ankietę Chrystus w oczach niechrześcijan, „Znak” 1998, nr 10.

Różewicz T., Utwory zebrane, t. I–XII, Wrocław 2003–2006.

Wbrew sobie. Rozmowy z Tadeuszem Różewiczem, oprac. J. Stolarczyk, Biuro Literackie, Wrocław 2011.

Browarny W., Tadeusz Różewicz i nowoczesna tożsamość, Kraków 2013.

Brzozowski J., Mieszkaniec krainy bez światła, w: Dlaczego Różewicz. Wiersze i komentarze, red. J. Brzozowski i J. Poradecki, Łódź 1993.

Brzozowski J., Notatki na marginesie dwóch wierszy Tadeusza Różewicza, „Czytanie Literatury” 2 [2013].

Dębicz M., komentarz do: T. Różewicz, List do umarłego, „Dialog” 1999, nr 8.

Drewnowski T., Walka o oddech. Bio-poetyka. O pisarstwie Tadeusza Różewicza, Kraków 2002.

Fiut A., Po śmierci Boga (O twórczości Tadeusza Różewicza), „Teksty Drugie” 1993, nr 3.

Franaszek A., To będzie zupełnie jak w tem życiu było”. Zaświaty u Herberta, Różewicza, Miłosza, „Kontrapunkt. Magazyn Kulturalny »Tygodnika Powszechnego«” 2000, nr 8/9.

Gutowski W., Aluzje biblijne i symbolika religijna w poezji T. Różewicza, w: tenże, Wśród szyfrów transcendencji. Szkice o sacrum chrześcijańskim w literaturze polskiej XX wieku, Toruń 1994.

Heck D., Różewicz mistyczny (Z notatek), „Teksty Drugie” 1994, nr 2. Janion M., To co trwa, „Twórczość” 2000, nr 5.

Januszkiewicz M., Horyzonty nihilizmu. Gombrowicz, Borowski, Różewicz, Poznań 2009.

Jaworski S., „Piszę, więc jestem”. O procesie twórczym w literaturze, Kraków 1993.

Kass W., Zostały dla nas złoża najciemniejsze?, w: Dorzecze Różewicza, red. Stolarczyk, Wrocław 2011.

Kłak T., Liryka Sodalisa. O juweniliach poetyckich Tadeusza Różewicza, w: tenże, Spojrzenia. Szkice o poezji Tadeusza Różewicza, Katowice 1999.

Kruszewski W., Deus desideratus. Sacrum w poetyckim dziele Tadeusza Różewicza, Lublin 2005.

Kruszewski W., Rękopisy i formy. Badanie literatury jako sztuka odnajdywania pytań, Lublin 2010.

Kunz T., Strategie negatywne w poezji Tadeusza Różewicza. Od poetyki tekstu do poetyki lektury, Kraków 2005.

Łukasiewicz J., TR, Kraków 2012.

Majchrowski Z., Różewicz, Wrocław 2002.

Morawiec A., Tadeusza Różewicza wycieczka do muzeum (i biblioteki), „Czytanie Literatury” 2 [2013].

Nawrocka E., Mówienie ze środka klęski, „Tytuł” 1992, nr 1.

Nycz R., Tadeusza Różewicza „tajemnica okaleczonej poezji”, w: Literatura jako trop rzeczywistości. Poetyka epifanii w nowoczesnej literaturze polskiej, Kraków 2012.

Przybylski R., Droga do Emaus, „Odra” 1970, nr 5.

Rozmowa ponad wodami Oceanu. Korespondencja Tadeusza Różewicza i Pawła Mayewskiego (1959–1970), oprac. i przygotowanie do druku T. Kłak, „Kresy” 2006, nr 1–2.

Skrendo A., Tadeusz Różewicz i granice literatury. Poetyka i etyka transgresji, Kraków 2002.

Solski Z. W., Fiszki Tadeusza Różewicza. Technika kompozycji w dramacie i poezji, Opole 2011.

Sulikowski A., Dokąd właściwe – „Matka odchodzi”? Sacrum w badaniach literackich, w: „Matka odchodzi” Tadeusza Różewicza, red. I. Iwasiów i J. Madejski, Szczecin 2002.

Szczukowski D., Tadeusz Różewicz wobec niewyrażalnego, Kraków 2008.

Śnieżko D., Stary poeta wysiaduje. Interpretacja mitograficzna, w: „Matka odchodzi” Tadeusza Różewicza, red. I. Iwasiów i J. Madejski, Szczecin 2002.

Witosz M., Słowo i milczenie w poezji Tadeusza Różewicza końca XX i początku XXI wieku, [cyfrowa kopia rozprawy doktorskiej napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Ewy Jaskółowej, dostępna w internetowej Śląskiej Bibliotece Cyfrowej], Katowice 2007.

Augustyn św., Wyznania, tłum. oraz wstępem i kalendarium opatrzył Z. Kubiak, Kraków 1997.

Bethge E., Dietrich Bonhoeffer. Świadek Ewangelii w trudnych czasach, przeł. ks. B. Milerski, Bielsko-Biała 2003.

Bielik-Robson A., Inna nowoczesność. Pytania o współczesną formułę duchowości, Kraków 2000.

Bonhoeffer D., Modlitwy i wiersze więzienne, przeł. K. Wójtowicz CR, Kraków 2005.

Bonhoeffer D., O odpowiedzialności, przeł. J. Filek, Kraków 2001.

Bonhoeffer D., Widerstand und Ergebung. Briefe und Aufzeichnungen aus der Haft, hrsg. von Eberhard Bethge, München 1952.

Bonhoeffer D., Wybór pism, wybór, opracowanie, noty wstępne A. Morawska, Kraków 1969.

Borman M. syn, Życie na przekór cieniom, przeł. B. Kupis, Warszawa 2006.

Cantor G., O pozaskończoności, w: Filozofia matematyki. Antologia tekstów klasycznych, wybór przekład i komentarze R. Murawski, Poznań 2003.

Davies N., Moorhouse R., Mikrokosmos. Portret miasta środkowoeuropejskiego. Vratislavia – Breslau – Wrocław, przeł. A. Pawelec, Kraków 2002.

Gajcy T., O wawrzyn, w: Pisma. Juwenilia – przekłady – wiersze – poematy – dramat – krytyka i publicystyka literacka – varia, przygotował oraz wstępem i posłowiem opatrzył L.M. Bartelski, Kraków 1980.

Gawor L., Katastrofizm konsekwentny. O poglądach Mariana Zdziechowskiego i Stanisława Ignacego Witkiewicza, Lublin 1998.

Głowiński M., Kostkiewiczowa T., Okopień-Sławińska A., Sławiński J., Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, wyd. 2. poszerzone i poprawione, Wrocław 1988.

Goebbels J., Die Tagebücher: Sämtliche Fragmente, hrsg. E. Fröhlich, München 1987.

Jan Paweł II, katecheza chrystologiczna wygłoszona w Watykanie 27 kwietnia 1987 roku (http://www.apostol.pl/janpawelii/katechezy/jezus-chrystus/jezus-chrystus-syn-cz%C5%82owieczy [dostęp: 3.11.2014].

Milerski B., Religia a Słowo. Krytyka religii w ujęciu Dietricha Bonhoeffera i Paula Tillicha, Łódź 1994.

Mickiewicz A., Dziady, Warszawa 2004.

Morawska A., Chrześcijanin w Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1970.

Napiórkowski A., OSPPE, Wstęp, do: D. Bonhoeffer, Życie wspólne, przeł. Wójtowicz, Kraków 2001.

Nietzsche F., Wiedza radosna, przeł. L. Staff, Warszawa 1910–1911.

Pascal B., Myśli, przeł. oraz wstępem i objaśnieniami opatrzył T. Żeleński (Boy), Warszawa. 2008.

Podgórzec Z., Mój Chrystus. Rozmowy z Jerzym Nowosielskim, Białystok 1993.

Steinert M., Hitler, przeł. K. Skawina, Wrocław 2001.

Wiosenna sesja Synodu Diecezji Wrocławskiej, „Zwiastun Ewangelicki” 2005, nr 7.

Witkiewicz S.I., Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia. Szkice. estetyczne, oprac. J. Degler i L. Sokół, Warszawa 2002.

Wyka K., Krzysztof Baczyński 1921–1944, Kraków 1961.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Poeta (bez)religijny

O twórczości Tadeusza Różewicza

Pobrania

Licencja

Inne prace tego samego autora

Aktualności

Wprowadzamy dane do ScienceON

Dyscypliny

Serie

Nowa zawartość