„Kaktus” to powstałe na fali odwilży poznańskie pismo satyryczne, ukazujące się w latach 1957–1960. Jak każdy tytuł prasowy wydawany oficjalnie w Polsce Ludowej, miał swoje drugie, ukryte przed szeroką publicznością oblicze, znane tylko autorom, redakcji i cenzorom. To wersja dziewicza, pierwotna, ta, która została złożona do oceny urzędu cenzury. I o niej, o tym dziewiczym obrazie „Kaktusa” jest ta książka.
Materiał porównawczy stanowią 174 numery periodyku oraz zbiór kryptotekstualiów, tj. poufnych cenzorskich dokumentów oceniających artykuły z tygodnika. Są one cennym świadectwem tego, w jaki sposób władza radziła sobie z tzw. poetykami antyreżimowymi, które doszły do głosu po Październiku ’56 r. W archiwach znajdują się nie tylko artykuły, eseje, felietony, dowcipy rysunkowe, komentarze satyryczne, które ukazały się drukiem, ale – co ważniejsze – ich wersje złożone do oceny cenzorów. Dzięki temu można było porównać wersje oryginalne z opublikowanymi oraz ustalić, jakie materiały zatrzymano. Przeprowadzone badania pokazują, że „ucieczka” w kostium satyryczny nie zawsze pozwalała literatom i grafikom publikującym w „Kaktusie” uniknąć cięć cenzorskich.
Ingerencje dotyczące „Kaktusa” 1957–1960 (APP, WUKPPiW, sygn. 132).
Plenum KW, 4 XI – 15 XI 1957 (APP, KW PZPR w Poznaniu, sygn. 75).
Poznański Czerwiec 1956 (AIPN Poznań, sygn. Po 570/67).
Spuścizna literacka Mariana Grześczaka. Wycinki prasowe. Poznańskie lata M. Grześczaka (Biblioteka Raczyńskich, Rkp. DL/649 II).
„Antykwariat Satyry”, „Kaktus” 3.01.1960, nr 1, s. 11.
b. p., Pod Kaktusem, „Kaktus” 10.03.1957, nr 1, s. 7.
Boruta J., Z dziennika podróży, „Kaktus” 13.11.1959, nr 37, s. 3.
Do czytelników, „Kaktus” 30.06.1969, nr 27, s. 2.
Drodzy Czytelnicy, „Kaktus” 12.04.1959, nr 15, s. 7.
GLOBUS, ***(W niesłychanie ciętym tekście…), w rubryce „Komentarze Tygodnia”, „Kaktus” 3.11.1957, nr 35, s. 6.
J. O. [Jerzy Ofierski], Stoliczku nakryj się!, „Kaktus” 10.11.1957, nr 36, s. 2.
„Kaktus” za granicą, „Kaktus” 3.11.1957, nr 35, s. 7.
Komunikat redakcji „Fermętów”, „Kaktus” 6.10.1957, nr 31, s. 8.
Kroniczka Kaktusa, „Kaktus” 30.06.1959, nr 27, s. 2, 11.
Markomania–Markofobia, rys. J. Hofman, „Kaktus” 20.04.1958, nr 15(16), s. 2.
PHI, Trzy nie bardzo wymyślone wywiady, „Kaktus” 15.09.1957, nr 28, s. 6.
Wkrótce pra-premiera!, rys. A. Krakowski, „Kaktus” 14.04.1957, nr 6, s. 6.
Alichnowicz K., „Miejsce dla kpiarza”. Dyskusja o satyrze przed rokiem 1949, [w:] Presja i ekspresja. Zjazd szczeciński i socrealizm, red. D. Dąbrowska, P. Michałowski, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2002, s. 45–54.
Budrowska K., Wykluczanie tradycji. Cenzurowanie międzywojennej literatury kobiecej w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku (na przykładzie twórczości Zofii Nałkowskiej), „Sztuka Tradycji. Studia Tekstologiczne i Edytorskie” 2015, nr 1, s. 49–57.
Derwich M., Lech Konopiński – liryczny satyryk, „Poradnik Bibliograficzno-Metodyczny” 2021, nr 2, Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu, s. 40–52.
Derwich-Pawela M., Satyra polityczna w tygodniku „Kaktus”, UAM w Poznaniu, Poznań 1988 [niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem doc. dr hab. Eugenii Podbierowej].
Flejsierowicz M., ***(Drogi Redaktorze!…), w rubryce „Z Poczty Redakcyjnej”, „Kaktus” 10.01.1960, nr 2, s. 10.
Ginczanka Z., Słówka, „Szpilki” 4.07.1937, nr 27, s. 2.
Gogol B., Przełom czy kontynuacja? Cenzura w obliczu polskiego października 1956 (cz. 2), „Colloquium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych AMW” 2017, nr 2, s. 5–26.
Grzelczak P., Poznański Czerwiec 1956. Walka o pamięć w latach 1956–1989, Nauka i Innowacje–IPN, Poznań 2016.
Jutro!, „Głos Wielkopolski” 8.03.1957, nr 57, s. 1.
Kamińska-Chełminiak K., Cenzura w Polsce 1944–1960. Organizacja. Kadry. Metody pracy, Wydział Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii UW i Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2019.
Kapica B., „Nabrzmiała sprawa »Wybojów«”. Powstanie i likwidacja poznańskiego tygodnika „młodej inteligencji” (1956–1957), [w:] Nie tylko „Po Prostu”. Prasa w dobie odwilży (1956–1958), red. M. Przeperski, P. Sasanka, IPN, Warszawa 2019, s. 123–135.
Konopiński L., Korzenie i kolce „Kaktusa”, „Kronika Miasta Poznania” 2005, nr 3, s. 63–83.
Kozieł A., Polityka prasowa w latach 1944–1956, [w:] Aparat represji wobec inteligencji w latach 1945–1956, red. R. Habielski, D. Rafalska, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2010, s. 123–135.
Mickiewicz A., Reduta Ordona, [w:] idem, Poezje, oprac. J. Czechowicz, Staraniem Spółdzielni Dziennikarskiej, Warszawa 1939, s. 5–10.
Mikołajczak J., Dzieje śmiechu w prasie wielkopolskiej, cz. II (po 1945 r.), [w:] Z dziejów prasy wielkopolskiej XIX–XX wieku, t. 3, red. M. Kosman, Polski Dom Wydawniczy „Ławica”, Poznań 1997, s. 172–184.
Mikołajczak J., Gdy kłuły kolce „Kaktusa”, [w:] idem, Kpinki i docinki. Z zapisków o satyrze poznańskiej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1989, s. 87–122.
Mikołajczak J., Od „Kukułki” do „Kaktusa”. Co śmieszyło i bawiło mieszkańców Poznania?, „Kronika Miasta Poznania” 1999, nr 3, s. 369–380.
Mulczyński J., Kawiarnia Artystyczna „Pod Kaktusem” w Poznaniu – dzieło architekta Stanisława Kirkina (1890–1964), „Kronika Miasta Poznania” 1999, nr 3, s. 361–368.
Napierała A., ***(Na bezrybiu…), w rubryce „Poznańskie Przysłowia”, „Gazeta Poznańska” 26, 27.10.1957, nr 255, s. 6.
Nie tylko „Po Prostu”. Prasa w dobie odwilży (1956–1958), red. M. Przeperski, P. Sasanka, IPN, Warszawa 2019.
Nowak P., Cenzura wobec rynku książki. Wojewódzki Urząd Kontroli Prasy, Publikacji w Widowisk w Poznaniu w latach 1946–1955, Wydawnictwo UAM, Poznań 2012.
Persak K., Sprawa Henryka Hollanda, IPN–ISP PAN, Warszawa 2006.
Przeperski M., Decydenci i wykonawcy. Wokół pierwszych miesięcy funkcjonowania Biura Prasy KC PZPR, [w:] Prasa oficjalna w PRL, red. S. Ligarski, R. Łatka, IPN, Warszawa 2020, s. 13–24.
Sartre J.P., Herostrates, [w:] idem, Mur, tłum. J. Lisowski, Czytelnik, Warszawa 1999, s. 73–94.
Sartre J.P., Herostrates, „Tygodnik Zachodni” 31.08.1957, nr 35, s. 4, 7.09.1957, nr 36, s. 4.
Sasanka P., Historia walki na dwa fronty. Władza – prasa – dziennikarze 1953–1955/56, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 2018, t. 16, s. 85–137.
Scisłowski W., Klechda, [w:] idem, Deficyt rymów, oprac. graf. J. Flisak, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1981, s. 52.
Scisłowski W., Klechda, [w:] idem, Pieczeń z satyryka, il. J. Flisak, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1989, s. 22.
Scisłowski W., Klechda, [w:] idem, W moim aluzjonie, oprac. graf. Z. Lengren, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1967, s. 10.
Scisłowski W., Poznań – przystanek końcowy, rozmowę z Włodzimierzem Scisłowskim przepr. Janusz Przybysz, „Gazeta Poznańska” 16.05.1986, nr 114, s. 11.
Siedziała pod kaktusem. Almanach Klubu Szyderców, red. A.M. Swinarski, rys. J.J. Wroniecki, Instytut Mąkowskiego, Poznań 1933.
Stola D., Kraj bez wyjścia? Migracje z Polski 1944–1989, IPN, Warszawa 2020.
Swacha S., Cenzura wobec problematyki „odwilży” 1956 roku na łamach „Gazety Poznańskiej”, „Zeszyty Prasoznawcze” 2014, t. 57, nr 1, s. 76–93.
Wielka ucieczka cenzora, reż. G. Braun, Studio Filmowe Kalejdoskop i Program 2 TVP, 1999.
Wiśniewska-Grabarczyk A., „Kaktus” in statu nascendi. Włodzimierz Scisłowski i satyryczne pismo „Kaktus” w dokumentach cenzorskich Polski Ludowej (cz. 1. Wprowadzenie), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica” 2022, nr 1, s. 408–419.
Wiśniewska-Grabarczyk A., „Kaktus” in statu nascendi. Włodzimierz Scisłowski i satyryczne pismo „Kaktus” w dokumentach cenzorskich Polski Ludowej (cz. 2. Ingerencje cenzorskie), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica” 2022, nr 1, s. 456–487.
Wiśniewska-Grabarczyk A., Książki z Mysiej. Literatura w świetle poufnych Biuletynów urzędu cenzury z lat 1945–1956, IBL PAN, Warszawa 2021.
Wiśniewska-Grabarczyk A., The censorship review in the Polish People’s Republic as cryptotext, „The Polish Review” 2019, t. 64, nr 1, s. 31–49.
Władyka W., Na czołówce. Prasa w październiku 1956 roku, PWN, Warszawa–Łódź 1989.
Korespondencja e-mailowa autorki z Joanną Wojdon (3 czerwca – 20 sierpnia 2024 r.).
Korespondencja e-mailowa oraz rozmowa telefoniczna autorki z Andrzejem Niczyperowiczem (4 marca – 4 września 2024 r.).
Korespondencja e-mailowa autorki z Piotrem Grzelczakiem (7 maja – 20 września 2024 r.).
Korespondencja e-mailowa oraz rozmowa telefoniczna autorki z Lechem Konopińskim (3 sierpnia – 5 października 2022 r.).
Korespondencja e-mailowa oraz rozmowy telefoniczne autorki z Tomaszem Konopińskim (5 października 2022 – 12 sierpnia 2024).
Korespondencja e-mailowa autorki z Pawłem Sasanką (30 lipca – 30 sierpnia 2024 r.).
Korespondencja e-mailowa autorki z Piotrem Nowakiem (7–9 września 2024 r.).
Korespondencja e-mailowa autorki z Wiktorem Gardockim (1–29 sierpnia 2024 r.).
Korespondencja e-mailowa oraz rozmowa telefoniczna autorki z Magdaleną Hartwig (8 listopada 2023 – 3 czerwca 2024 r.).
Korespondencja e-mailowa oraz rozmowy autorki z Alicją Przybyszewską (18 listopada 2022 – 3 września 2024 r.).
Korespondencja e-mailowa oraz rozmowa autorki z Magdaleną Tyl (3 stycznia 2023 – 23 lipca 2024 r.).
Zapraszamy na panel dyskusyjny, poświęcony książkom o twórczości dwóch laureatek Nagrody Literackiej im. Juliana Tuwima – Hanny Krall (2014) i Małgorzaty Szejnert (2019) – “Krall. Tkanie”
Serdecznie zapraszamy na spotkanie autorskie dotyczące książki prof. Eleonory Jedlińskiej pt. “Zofia Lipecka. Labirynty Sztuki” Wydawnictwa Uniwersytetu Łódzkiego!
