Uspołecznienie rynku: oksymoron czy konieczność? Studium Społecznej Gospodarki Rynkowej

Anna Ząbkowicz

doi:10.18778/8331-671-0

Uspołecznienie rynku: oksymoron czy konieczność?

Studium Społecznej Gospodarki Rynkowej

Anna Ząbkowicz

Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Instytut Ekonomii, Katedra Ekonomii Instytucjonalnej i Mikroekonomii

https://orcid.org/0000-0003-1977-0884

ISBN

ISBN-13 (15): 978-83-8331-670-3

ISBN (e-book)

ISBN-13 (15): 978-83-8331-671-0

DOI: https://doi.org/10.18778/8331-671-0

Słowa kluczowe: gospodarka rynkowa, koncentracja siły ekonomicznej, ordoliberalizm, zasada dialogu i konkurencji w UE, społeczny korporatyzm w Niemczech

Opublikowane: 7 marca 2025

Kategorie: Ekonomia i zarządzanie, Otwarty dostęp,

Pliki do pobrania

PDF

Społeczna gospodarka rynkowa to termin o zastanawiającej żywotności, jeżeli mieć na względzie wybory dokonane przez polityków w Niemczech, Polsce, Unii Europejskiej. W odnośnej literaturze naukowej widoczna jest natomiast dość duża dowolność stosowania tego terminu. Celem pracy jest ustalenie wiązanych z nim treści na podstawie oryginalnej myśli twórców tego kierunku i w związku z historycznym kontekstem. Studia nad tematem zostały podjęte, gdyż jest to jeden z nurtów idei, opierających się na intrygującej przesłance uspołecznienia rynku.

Pierwsza część pracy zawiera teoretyczne spory i kontrowersje związane z kwestią współzależności porządku rynkowego oraz społecznego i rozwija temat na przykładzie ordoliberalizmu oraz idei SGR. Część druga odnosi się do empirycznych przykładów. Rozdziały 5 i 6 analizują przypadki z doświadczenia odpowiednio – kraju pochodzenia idei społecznej gospodarki rynkowej (Niemcy) oraz Unii Europejskiej, wskazującej na społeczną gospodarkę rynkową jako jeden z priorytetów. W sumie monografia składa się z 6 rozdziałów, w których autorka przedstawia: ideę uspołecznienia rynku – ordoliberalizm – genezę i treść doktryny Społecznej Gospodarki Rynkowej – kontrowersje związane z obu przedstawionymi nurtami myśli – przypadek Niemiec (w latach 1951–1967) – przypadek Unii Europejskiej.

Bachman K., Buras P., Płóciennik S. (2005), Republika bez gorsetu. Niemcy po wyborach 18 września 2005 roku, Oficyna Wydawnicza ATUT, Wrocław.

Berghahn V., Young B. (2013), On German Ordoliberalism’ and the Continuing Importance of the Ideas of Ordoliberalism To Understand Germany’s [Contested] Role in Resolving the Eurozone Crisis, „New Political Economy”, No. 18(5), October, https://doi.org/10.1080/13563467.2013.736959

Böhm F. (1937), Ordnung der Wirtschaft, Kohlhammer, Berlin.

Bokajło J. (2014a), Porównanie koncepcji ładu społeczno-gospodarczego A. Rüstowa, W. Röpkego i A. Müllera-Armacka, [w:] Ład gospodarczy a współczesna ekonomia, red. P. Pysz, A. Grabska, M. Moszyński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 228–242.

Bokajło J. (2014b), Społeczna gospodarka rynkowa jako instrument walki politycznej wpływający na kształt ładu społeczno-gospodarczego RFN – prolegomena, [w:] Spontaniczne i stanowione elementy ładu gospodarczego w procesie transformacji – dryf ładu czy jego doskonalenie?, red. P. Pysz, A. Grabska, M. Moszyński, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa.

Bonefeld W. (2012a), Freedom and the Strong State: On German Ordoliberalism, „New Political Economy”, Vol. 17, Iss. 5.

Bonefeld W. (2012b), German Neoliberalism and the Idea of a Social Market Economy: Free Economy and the Strong State, „Journal of Social Sciences”, Vol. 8, s. 139–171.

Bonefeld W. (2015), Crisis, Free Economy and Strong State: On Ordoliberalism, „European Review of International Studies”, Vol. 2, No. 3, s. 5–14.

Chabanet D. (2011), From Opacity to Transparency? The Place of Organized Interests within the European Institutions, „EUGOV Working Paper”, no. 27 (February), Institut Universitari d’Estudis Europeus, Barcelona–Bellaterra.

Chang Ha-Joon (2011), 23 Things They Don’t Tell You About Capitalism, Penguin Books, London (wyd. polskie: Ekonomia. Instrukcja obsługi, tłum. B. Szelewa, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015).

Cini M. (red.) (2007), Unia Europejska. Organizacja i funkcjonowanie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.

Coen D. (2007), Empirical and Theoretical Studies in EU Lobbying, „Journal of European Public Policy”, Vol. 14(3), s. 333–345.

Długosz T. (2017), Społeczna gospodarka rynkowa jako kryterium organizacji gospodarki, „Gdańskie Studia Prawnicze”, t. 37, s. 17–25.

Ebner A. (2006), The Intellectual Foundations of the Social Market Economy, „Journal of Economic Studies”, Vol. 33, Iss. 3, s. 206–223, https://doi.org/10.1108/01443580610680464

Encyclopaedia Britannica (1992), Macropaedia 23 (wyd. 15).

Erhard L. (2010), Zasady niemieckiej polityki gospodarczej, [w:] Idee ordo i społeczna gospodarka rynkowa, red. E. Mączyńska, P. Pysz, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa.

Erhard L. (2011), Dobrobyt dla wszystkich, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa (tłum. wg wyd. oryg. z 1964 roku; wyd. 1 – 1957).

Esping-Andersen G. (1996), The Three Worlds of Welfare Capitalism, Polity Press, Cambridge–Oxford.

Eucken W. (1989), Die Grundlagen der Nationalökonomie, wyd. 9, Springer Verlag, Berlin.

Eucken W. (2004), Grundsätze der Wirtschaftspolitik, wyd. 7, Mohr Siebeck, Tübingen.

Eucken W. (2005), Podstawy polityki gospodarczej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań (wyd. oryg. Grundsätze der Wirtschaftspolitik, Mohr Siebeck, Tübingen 1952).

Federowicz M. (2004), Różnorodność kapitalizmu. Instytucjonalizm i doświadczenie zmiany ustrojowej, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa.

Fine B., Saad-Filho A. (2017) Thirteen Things You Need to Know About Neoliberalism, „Critical Sociology”, Vol. 43(4–5), s. 685–706, http://doi.org/10.1177/0896920516655387

Gardawski J. (2011), Partnerstwo społeczne oraz dialog w Europie i w Polsce, [w:] Grupy interesu i lobbing. Polskie doświadczenia w unijnym kontekście, red. K. Jasiecki, Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa, s. 108–144.

Gourevitch P.A., Shinn J.J. (2007), Political Power and Corporate Control: The New Global Politics of Corporate Governance, Princeton University Press, Princeton–Oxford.

Gregosz D. (2022), Wirtschaftspolitik: Soziale Marktwirtschaft als christdemokratisches Fundament, [w:] Społeczna Gospodarka Rynkowa – ustrojowa przyszłość, red. E. Mączyńska, P. Pysz, Konrad Adenauer Stiftung i Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 21–32.

The Handbook of West European Pension Politics (2007), red. E. Immergut, K. Anderson, I. Schultze, Oxford University Press, Oxford.

Hassel A. (2010), Multi-level Governance and Organized Interests, [w:] Handbook of Multi-level Governance, red. M. Zürn, H. Enderlein, S. Wälti, Edward Elgar Publishing, Cheltenham–Northampton.

Hausner J. (1995), Formowanie się systemu stosunków pracy i reprezentacji interesów w Polsce w warunkach transformacji ustrojowej, [w:] T. Kowalak (red.), Negocjacje: droga do paktu społecznego: doświadczenia, treść, partnerzy, formy, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa.

Hayek F.A. (2011), The Constitution of Liberty: The Definitive Edition, University of Chicago Press, Chicago (wyd. polskie: Konstytucja wolności, tłum. J. Stawiński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011).

Hemerijck A., Manow P. (2001), The Experience of Negotiated Reforms in the Dutch and German Welfare States, [w:] Comparing Welfare Capitalism, Social Policy and Political Economy in Europe, Japan and the USA, red. B. Ebbinghaus, Ph. Manow, Routledge, London.

Hien J. (2017), The Religious Foundations of the European Crisis, „Journal of Common Market Studies”, s. 1–20, https://doi.org/10.1111/jcms.12635

Ingham G. (2011), Kapitalizm, tłum. K. Sosnowska, S. Królak, Wydawnictwo Sic!, Warszawa.

Jasiecki K. (2013), Kapitalizm po polsku, Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa.

Joerges Ch., Roedl F. (2004), „Social Market Economy” as Europe’s Social Model?, EUI Working Paper, LAW, No. 2004/8, European University Institute, Badia Fiesolana, San Domenico (FI), Italy, https://cadmus.eui.eu/ (dostęp: 27.06.2024).

Jurczuk A., Pysz P. (2022), Społeczna gospodarka rynkowa – przegląd literatury, [w:] Społeczna Gospodarka Rynkowa – ustrojowa przyszłość, red. E. Mączyńska, P. Pysz, Konrad Adenauer Stiftung i Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 229–258.

Kaczmarek T., Pysz P. (2004), Ludwig Erhard i społeczna gospodarka rynkowa, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa.

Kamińska K. (2013), Społeczna gospodarka rynkowa jako model ładu gospodarczego, „Ekonomia. Economics”, nr 4(25).

Kamińska K. (2018), Ordoliberalizm i keynesizm – dwie sprzeczne koncepcje w polityce gospodarczej powojennych Niemiec, UOKiK, Warszawa 2018.

Kargol-Wasiluk A., Zalesko M. (2013), Własność – wolność – odpowiedzialność – sprawiedliwość w myśli Friedricha Augusta von Hayeka, [w:] Idee liberalne w ekonomii 20 lat po śmierci Friedricha von Hayeka, red. R. Ciborowski, A. Kargol-Wasiluk, M. Zalesko, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok, s. 36–49.

Kassner M. (2017), Gospodarka jako zinstytucjonalizowany proces. Instytucjonalizm Karla Polanyiego i jego etyczne konsekwencje, „Annales. Etyka w życiu gospodarczym”, Vol. 20(2), s. 45–61.

Kiełczewski D. (2024), Czy ekonomia radykalna może być podstawą teorii i polityki zrównoważonego rozwoju?, „Optimum. Studia Ekonomiczne”, nr 3(117), s. 197–209.

Kohler-Koch B. (1997), Organized Interests in the EC and the European Parliament, „European Integration Online Papers”, Vol. 1, No. 9, s. 1–22.

Kostro K. (1997), Ekonomiczna aktywność państwa w teorii Friedricha Augusta von Hayeka, „Ekonomista”, nr 1.

Kostro K. (2001), Hayek kontra socjalizm. Debata socjalistyczna a rozwój teorii społeczno-ekonomicznych Friedricha Augusta von Hayeka, Wydawnictwo DiG, Warszawa.

Kowalik T. (2002), Społeczna gospodarka rynkowa – dekoracja czy program działania?, „Zeszyt Naukowy”, nr 3.

Krugman P. (2007), The Conscience of a Liberal, W. W. Norton & Company, New York.

LEMO, Lebendiges Museum Online, SPD zgłasza votum nieufności, oddalone, https://www.hdg.de/lemo/biografie/ludwig-erhard.html (dostęp: 26.07.2024).

Lis S. (red.) (2009), Społeczna gospodarka rynkowa. W poszukiwaniu modelu rozwoju gospodarczego krajów postsocjalistycznych, „Studia i Prace Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie”, nr 4.

Łodziński S. (1994), Parlamentarny korporacjonizm. Grupy interesu w niemieckim systemie politycznym, Kancelaria Sejmu, Biuro Analiz i Ekspertyz, Informacja nr 216, czerwiec, http://biurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf_94/i-216.pdf (dostęp: 22.09.2019).

Machaj M. (2013), Szkoła austriacka w poszukiwaniu tożsamości, [w:] Idee liberalne w ekonomii 20 lat po śmierci Friedricha von Hayeka, red. R. Ciborowski, A. Kargol-Wasiluk, M. Zalesko, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok, s. 124–147.

Machaj M. (2018), Capitalism, Socialism and Property Rights, Academic Agenda, London.

Magnusson L., Strath B. (2016), A Brief History of Political Economy: Tales of Marx, Keynes and Hayek, Edward Elgar Publishing, Cheltenham.

Manow P. (2001), Business Coordination, Wage Bargaining and the Welfare State, [w:] Comparing Welfare Capitalism, Social Policy and Political Economy in Europe, Japan and the USA, red. B. Ebbinghaus, Ph. Manow, Routledge, London.

Martin H.-P., Schumann H. (2000), Pułapka globalizacji. Atak na demokrację i dobrobyt, tłum. M. Zybura, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław.

Mazowiecki T. (2009), Refleksje o wprowadzeniu społecznej gospodarki rynkowej w Polsce, [w:] Społeczna gospodarka rynkowa. W poszukiwaniu modelu rozwoju gospodarczego krajów postsocjalistycznych, red. S. Lis, „Studia i Prace Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie”, nr 4, s. 13–16.

Milbradt G. (2019), Wpływ koncepcji Społecznej Gospodarki Rynkowej na politykę gospodarczą Niemiec, [w:] Społeczna Gospodarka Rynkowa a wartości europejskie, red. E. Mączyńska, P. Pysz, Konrad Adenauer Stiftung i Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 155–182.

Moszyński M. (2016a), Niemiecki model Społecznej Gospodarki Rynkowej – perspektywa rynku pracy, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika, Toruń.

Moszyński M. (2016b), SGR w Niemczech, [w:] Leksykon społecznej gospodarki rynkowej, red. J. Famielec, A. Szplit, Uniwersytet Jana Kochanowskiego i Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Kielce.

Moszyński M. (2016c), SGR w Polsce, [w:] Leksykon społecznej gospodarki rynkowej, red. J. Famielec, A. Szplit, Uniwersytet Jana Kochanowskiego i Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Kielce.

Moszyński M. (2018), Od autonomii do porządkowania? Stosunki między państwem i reprezentacjami interesów na niemieckim rynku pracy, [w:] Zrozumieć kapitalizm. Podejście ewolucyjno-instytucjonalne, red. A. Ząbkowicz, M. Miszewski, P. Chmielnicki, S. Czech, Oficyna Wydawnicza Humanitas i Forum Myśli Instytucjonalnej, Kraków–Sosnowiec, s. 293–310.

Müller-Armack A. (1933), Staatsidea und Wirtschaftsordnung im neuen Reich, Junker & Dünnhaupt, Berlin.

Müller-Armack A. (1978), The Social Market Economy as an Economic and Social Order, „Review of Social Economy”, Vol. 36, No. 3, s. 325–331.

Müller-Armack A. (1981), Genealogie der Sozialen Marktwirtschaft, Paul Haupt, Stuttgart.

Nugent N. (2012), Unia Europejska, tłum. J. Gilewicz, W. Nowicki, A. Gąsior-Niemiec, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

Płóciennik S. (2012a), Czego zazdrościmy Niemcom?, „Gazeta Wyborcza”, 24 września.

Płóciennik S. (2012b), Od reńskiego do łabskiego kapitalizmu. Systemowe skutki reform ubezpieczeń społecznych w RFN w latach 2000–2008, Oficyna Wydawnicza ATUT – Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, Wrocław.

Polanyi K. (1977), Livelihood of Man, red. H.W. Pearson, Academic Press, New York–San Francisco–London.

Polanyi K. (2010), Wielka transformacja. Polityczne i ekonomiczne źródła naszych czasów, tłum. M. Zawadzka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa (wyd. oryg. The Great Transformation: The Political and Economic Origins of Our Times, 1944).

Przybyciński T. (2018), Wolność w koncepcji społecznej gospodarki rynkowej, „Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach”, nr 349.

Pysz P. (2008), Społeczna gospodarka rynkowa. Ordoliberalna koncepcja polityki gospodarczej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Pysz P. (2012), Teorie ładu gospodarczego a nowy model rynku, [w:] Gospodarka rynkowa wobec nowych wyzwań. Polska i Rosja, red. J. Kotowicz-Jawor, INE PAN i KNE PAN, Warszawa.

Rifkin J. (2005), Europejskie marzenie. Jak europejska wizja przyszłości zaćmiewa American Dream?, tłum. W. Falkowski, A. Kostarczyk, Wydawnictwo Nadir, Warszawa.

Röpke W. (1959), International Order and Economic Integration, Reidel, Dordrecht.

Röpke W. (1982), The Guiding Principles of the Liberal Programme, [w:] Standard Texts on the Social Market Economy, red. H.F. Wünsche, Fischer, Stuttgart.

Röpke W. (1987), 2 Essays by Wilhelm Roepke, Lanham, London.

Röpke W. (1998), A Human Economy (wyd. 3), ISI Books, Wilmington Delaware.

Röpke W. (2002), The Moral Foundation of Civil Society, Transaction Publishers, New Brunswick.

Rüstow A. (1942), General Social Laws of the Economic Disintegration and Possibilities of Reconstruction: Afterword to Röpke, [w:] W. Röpke, International Economic Disintegration, William Hodge and Co, Ltd, London, s. 297–318.

Rymsza M. (1998), Urynkowienie państwa czy uspołecznienie rynku? Kwestia socjalna w Trzeciej Rzeczypospolitej na przykładzie ubezpieczeń społecznych, Instytut Nauk Stosowanych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa.

Sadowski Z. (2009), Społeczna gospodarka rynkowa w Polsce – szansa czy utopia, [w:] Społeczna gospodarka rynkowa. W poszukiwaniu modelu rozwoju gospodarczego krajów postsocjalistycznych, red. S. Lis, „Studia i Prace Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie”, nr 4, s. 17–26.

Scharpf F.W. (2010), The Asymmetry of European Integration or Why the EU Cannot Be a ‘Social Market Economy’, „Socio-Economic Review”, Vol. 8, s. 211–250, https://doi.org/10.1093/ser/mwp031. Advance Access publication December 24, 2009 at Max-Planck-Gesellschaft on April 26, 2010, http://ser.oxfordjournals.org

Streeck W. (2009), Re-forming Capitalism: Institutional Change in the German Political Economy, Oxford University Press, Oxford.

Szulczewski G. (2014), Zmierzch czy odrodzenie SGR? Przemiany kulturowo-cywilizacyjne i ich wpływ na zmianę systemu wartości a szanse powrotu koncepcji SGR w sferę polityki gospodarczej, referat wygłoszony 29 kwietnia na konferencji pod tytułem „Spontaniczne i stanowione elementy ładu gospodarczego w procesie transformacji – dryf ładu czy jego doskonalenie?”, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, maszynopis.

Szulczewski G. (2018), Filozoficzno-aksjologiczne podstawy koncepcji Społecznej Gospodarki Rynkowej Alfreda Müllera-Armacka, [w:] Społeczna Gospodarka Rynkowa. Polska i integracja europejska, red. E. Mączyńska, P. Pysz, Konrad Adenauer Stiftung i Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa.

Tesche A. (2009), Unternehmer und Politik, [w:] Die solidarische Gesellschaft in Freiheit. Kamingespräche der Ludwig-Erhard-Stiftung, red. O. Franz, Frankfurter Allgemeine Buch, Frankfurt am Main.

Tooze A. (2023), Shutdown: How Covid Shook the World’s Economy, Penguin Random House UK.

WEI/el., Walter Eucken Institut, https://www.eucken.de/institut/walter-eucken-freiburger-schule (dostęp: 26.07.2024).

Zalewa P. (2019), Globalizacja korporacyjna a sprawiedliwość społeczna, [w:] Społeczna gospodarka rynkowa. W poszukiwaniu modelu rozwoju gospodarczego krajów postsocjalistycznych, red. S. Lis, „Studia i Prace Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie”, nr 4, s. 479–492.

Ząbkowicz A. (2014), Transformacja ładu instytucjonalnego – samoregulująca się gospodarka z perspektywy Waltera Euckena i Karla Polanyi’ego, [w:] Ład gospodarczy a współczesna ekonomia, red. P. Pysz, A. Grabska, M. Moszyński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 39–52.

Ząbkowicz A. (2018), Dobrobyt i pokój społeczny a reprezentacje interesów w Unii Europejskiej, [w:] Społeczna Gospodarka Rynkowa. Polska i integracja europejska, red. E. Mączyńska, P. Pysz, Konrad Adenauer Stiftung i Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 95–116.

Ząbkowicz A. (2019), O władzy państwa, o koncentracji siły ekonomicznej i o kwestii społecznej, [w:] Społeczna Gospodarka Rynkowa a wartości europejskie, red. E. Mączyńska, P. Pysz, Konrad Adenauer Stiftung i Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 129–138.

Ząbkowicz A. (2021), Jak Niemcy obniżają koszty pracy? Efekty dystrybucyjne, „Optimum. Studia Ekonomiczne”, nr 1, s. 40–52.

Ząbkowicz A. (2022), Wolność i panowanie w ordoliberalnym porządku gospodarczym, [w:] Społeczna Gospodarka Rynkowa – ustrojowa przyszłość, red. E. Mączyńska, P. Pysz, Konrad Adenauer Stiftung i Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 47–56.

Ząbkowicz A., Ząbkowicz J. (2013), Kontrolowana liberalizacja versus niechęć do konkurencji na przykładzie rynku usług użyteczności publicznej w Unii Europejskiej, „Ekonomia”, nr 4(25), s. 210–227.

Ząbkowicz J. (2017), Rynkowe usługi użyteczności publicznej w Unii Europejskiej. W poszukiwaniu konsensu i pewności prawnej, C.H. Beck, Warszawa.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483.

Traktat o Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana), Dz.Urz. UE C 326 z dnia 26 października 2012 r.

Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana), Dz.Urz. UE C 83 z dnia 30 marca 2010 r.

Dyrektywa 2002/22/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 7 marca 2002 r. w sprawie usługi powszechnej i związanych z sieciami i usługami łączności elektronicznej praw użytkowników (dyrektywa o usłudze powszechnej), Dz.Urz. UE L 108 z dnia 24 kwietnia 2002 r.

TK (1998), Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 kwietnia 1998 r., K 10/97, OTK ZU 1998, nr 3, poz. 29.

TK (2014), Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 maja 2014 r., K 43/12, OTK-A 2014, nr 5, poz. 50.