Poszukiwanie tożsamości w kraju (nie)pamięci. O dokumentalnej twórczości Ruth Beckermann

Olga Wesołowska

doi:10.18778/8220-779-8

Słowa kluczowe: kino austriackie, film dokumentalny, Żydzi, kino współczesne

Opublikowane: 4 kwietnia 2022

Kategorie: Kultura i sztuka, Otwarty dostęp,

Pliki do pobrania

PDF

Ruth Beckermann jest austriacko-żydowską reżyserką. Jej twórczość wpisuje się w tradycję „kalania własnego gniazda” (niem. Nestbeschmutzer). W Austrii tak określa się twórców, którzy nie szczędzą własnemu krajowi krytyki, dekonstruują austriackie mity, poruszają tematy tabu. To właśnie robi Beckermann, nie tylko w swoich filmach, lecz również książkach, esejach oraz instalacjach artystycznych. Autorka reprezentuje nie tylko postawę Nestbeschmutzera. Jej filmy dokumentalne, które są przedmiot badań w tej książce, stanowią również formę rozważań nad własną tożsamością w kraju, który nie rozliczył się z nazizmem i antysemityzmem. W powojennej Austrii dyskurs o wydarzeniach z lat 1938-1945 zdominował mit „pierwszej ofiary” Hitlera.

Analiza dokumentalnej twórczości Beckermann pozwala przyjrzeć się obrazowi Austrii oraz jej mieszkańców. Choć autorka chciała opuścić kraj, gdzie – jak twierdzi – jej uczucia jako Żydówki oraz córki Ocalałych z Holocaustu nie są respektowane, to jednak została i to właśnie Austrii poświęca najwięcej uwagi w swoich dziełach.

Dla interpretacji filmów Beckermann kluczowe jest uwzględnienie kontekstu kulturowego, historycznego oraz politycznego. Podstawy metodologiczne tej książki opierają się przede wszystkim na teoriach z zakresu studiów nad pamięcią oraz studiów postkolonialnych.

Anderson Benedict, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, London–New York 2006.

Assmann Aleida, Formen des Vergessens, Göttingen 2020.

Assmann Aleida, Między historią a pamięcią. Antologia, red. Magdalena Saryusz‑Wolska, Warszawa 2013.

Assmann Jan, Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych, tłum. Anna Kryczyńska‑Pham, Warszawa 2015.

Augé Marc, Nie‑miejsca: wprowadzenie do antropologii hipernowoczesności, Warszawa 2010.

Bachmann Ingeborg, Celan Paul, Czas serca: listy, red. Bertrand Badiou [i in.], tłum. Małgorzata Łukasiewicz, Kraków 2010.

Barthes Roland, Mitologie, tłum. Adam Dziadek, Warszawa 2000.

Barthes Roland, Światło obrazu: uwagi o fotografii, tłum. Jacek Trznadel, Warszawa 2008.

Beckermann Ruth, Auf der Brücke: Rede zur Verleihung des Manès Sperber‑Preises, Wien, 16/10/2000, „The German Quarterly“ 2001, Vol. 74, No. 1.

Beckermman Ruth, Unzugehörig. Österreicher und Juden nach 1945, wyd. II, Wien 2005.

Beckermann Ruth, Schiefer Karin, Im Gespräch mit Ruth Beckermann – König der Könige, https://filminstitut.at/interview/ruth-beckermann (dostęp: 15.08.2021).

Beckermann Ruth [i in.], Gespräch mit Ruth Beckermann, Jiang Li, Pia Janke und Li Shuangzhi. Nähe und Fremdheit. Zum Film »Die Geträumten«, [w:] Jelinek Jahrbuch 2018–2019, red. Pia Janke, Wien 2019.

Bernhard Thomas, Autobiografie, tłum. Sława Lisiecka, Kraków 1998.

Bernhard Thomas, Plac Bohaterów, tłum. Grzegorz Matysik, [w:] Dramaty 2, Kraków 2004.

Brickner Irene, »Rassistische Dauerkampagne« der FPÖ gegen Muslime, www.derstandard.at/story/2000115020996/rassistische-dauerkampagne-der-fpoe-gegen-muslime (dostęp: 10.05.2020).

Brus Günter, Wybrane teksty teoretyczne, tłum. Jan Burzyński, [w:] Akcjonizm wiedeński. Przeciwny biegun społeczeństwa, red. Stanisław Ruksza, Kraków 2011.

Cillia Rudolf de, Wodak Ruth, Commemorating the Past: The Discursive Construction of Official Narratives about the ‘Rebirth of the Second Austrian Republic’, „Discourse & Communication” 2007, No. 3.

Corell Catrin, Der Holocaust als Herausforderung für den Film: Formen des filmischen Umgangs mit der Shoah seit 1945. Eine Wirkungstypologie, Bielefeld 2009.

Dassanowsky Robert von, Austrian Cinema: A History, Jefferson–London 2005.

Dassanowsky Robert von, Introduction [w:] World Film Location Vienna, red. Robert von Dassanowsky, Bristol 2012.

Dassanowsky Robert von, Introduction: »They’ve killed Sissi!«: Notes on Haneke as Destination, „Modern Austrian Literature” 2010, No. 43(2).

Dassanowsky Robert von, Speck Oliver C., Introduction. New Austrian Film: The Non‑exceptional Exception, [w:] New Austrian Film, red. Robert von Dassanowsky, Oliver C. Speck, New York 2011.

Deleuze Gilles, Negocjacje: 1972–1990, tłum. Michał Herer, Wrocław 2007.

Domańska Ewa, Badania postkolonialne. Posłowie do: Teoria postkolonialna. Wprowadzenie krytyczne, Leela Gandhi, tłum. Jacek Serwański, Poznań 2008, s. 161, http://ewa.home.amu.edu.pl/Domanska,%20Badania%20postkolonialne.pdf (dostęp: 18.04.2020).

Ebner Julia, Austria defeated the far‑right Norbert Hofer – finally, some hope for Europe, https://www.theguardian.com/commentisfree/2016/dec/05/defeat-austria-far-right-norbert-hofer-hope-europe (dostęp: 09.05.2020).

Engelmann Jonas, Kurzfristig erschüttert, „Jungle World” 2019, nr 4, https://jungle.world/artikel/2019/04/kurzfristig-erschuettert (dostęp: 01.06.2019).

Enzenbach Isabel, Antisemitismus in der zeitgenössischen Karikatur. Das Beispiel der Netanjahu/Netta‑Zeichnung in der »Süddeutschen Zeitung«, https://visual-history.de/2018/12/17/antisemitismus-in-der-zeitgenoessischen-karikatur/ (dostęp: 24.04.2020).

Erll Astrid, Wodianka Stephanie, Einleitung: Phänomenologie und Methodologie des Erinnerungsfilms, [w:] Film und kulturelle Erinnerung. Plurimediale Konstellationen, red. tychże, Berlin 2008.

Fairclough Norman, Wodak Ruth, Krytyczna analiza dyskursu, tłum. Adam Ostolski, [w:] Współczesne teorie socjologiczne, t. 2, red. Aleksandra Jasińska‑Kania [i in.], Warszawa 2006.

Fischer Erica, Unbequem unzugehörig. Das andere Wien: Ein Porträt der Autorin und Filmemacherin Ruth Beckermann, https://www.juedische-allgemeine.de/allgemein/unbequem-unzugehoerig/ (dostęp: 05.09.2021).

Franczak Karol, Kalający własne gniazdo. Artyści i obrachunek z przeszłością, Kraków 2013.

Ganczar Maciej, Diagnozy wiedeńskiego lekarza – Arthur Schnitzler, http://www.austriart.pl/2017/07/diagnozy-wiedenskiego-lekarza-arthur-schnitzler (dostęp: 27.12.2019).

Gennep Arnold van, Obrzędy przejścia. Systematyczne studium ceremonii, tłum. Beata Biały, Warszawa 2006.

Gerstl Alfred, Gespräch mit Ruth Beckermann aus Anlass ihres neuen Filmes »Zorros Bar Mizwa«, „Dawid” 2006, nr 71, https://davidkultur.at/artikel/gesprach-mit-ruth-beckermann-aus-anlass-ihres-neuen-filmes-8222zorros-bar-mizwa (dostęp: 06.02.2022).

Grigat Stephan, Links und gegen Juden? Antisemitismus und Antizionismus in der österreichischen Linken, „Dawid” 2007, nr 72, http://david.juden.at/kulturzeitschrift/artikel_72.htm (dostęp: 30.05.2019).

Goffman Erving, Człowiek w teatrze życia codziennego, [w:] Antropologia widowisk, red. Leszek Kolankiewicz, Warszawa 2005.

Golik Małgorzata, Między przeczuciem a wstydem. Kultura austriacka wobec groźby i skutków narodowego socjalizmu, Kraków 2016.

Grissemann Stefan, Ruth Beckermann: »Die Waldheim-Affäre war ein Befreiungsschlag«, https://www.profil.at/shortlist/kultur/ruth-beckermann-waldheim-affaere-befreiungsschlag-10371221 (dostęp: 07.02.2022).

Gučanin Jelena, Wahlkampfsong der FPÖ, https://wienerin.at/wahlkampfsong-der-fpo (dostęp: 15.05.2020).

Guenther Christina, Cartographies of Identity: Memory and History in Ruth Beckermann’s Documentary Films, [w:] New Austrian Film, red. Robert von Dassanowsky, Oliver C. Speck, New York 2011.

Gunning Tom, Przed filmem dokumentalnym. Wczesne filmy nonfiction i estetyka „widoku”, tłum. Jacek Dąbrowski, [w:] KINtop. Antologia wczesnego kina, cz. I., red. Andrzej Dębski, Wrocław 2016.

Halbwachs Maurice, Społeczne ramy pamięci, tłum. Marcin Król, Warszawa 1969.

Haslinger Josef, Politik der Gefühle. Ein Essay über Österreich, Frankfurt am Main 1995.

Hirsch Marianne, The Generation of Postmemory, „Poetics Today” 2008, No. 29 (1).

Horwath Alexander, Omasta Michael (red.), Ruth Beckermann, Wien 2016.

Huyssen Andreas, Twilight Memories. Marking Time in a Culture of Amnesia, New York–London 1995.

Immler Nicole L., »Gedächtnisgeschichte« – Ein Vergleich von Deutschland und Österreich in Bezug auf Pierre Noras Konzept der lieux de mémoire, [w:] Neighbours and Strangers. Literary and Cultural Relations in Germany, Austria and Cultural Europe since 1989, red. Ian Foster, Juliet Wigmore, Amsterdam–New York 2004, https://www.researchgate.net/publication/233650471_’Gedachtnisgeschichte’_Ein_Vergleich_von_Deutschland_und_Osterreich_in_Bezug_auf_Pierre_Noras_Konzept_der_lieux_de_memoire (dostęp: 15.08.2021).

Jabłkowska Joanna, Rozliczenie z przeszłością czy wichrzycielstwo? O austriackich debatach „Tygiel Kultury” 2017, nr 2 (231).

Jelinek Elfriede, Pianistka, tłum. Ryszard Turczyn, Warszawa 2004.

Jeziorek Natalia, Romy Schneider. Piękna, zdolna, nieszczęśliwa, https://weekend.gazeta.pl/weekend/1,152121,25522437,romy-schneider-piekna-zdolna-nieszczesliwa.html (dostęp: 17.04.2020).

Karasek Hellmuth, Die Wiener Mausefalle, https://www.spiegel.de/spiegel/print/d-13530548.html (dostęp: 26.12.2019).

Kokot Michał, Austria znowu brunatnieje, „Gazeta Wyborcza”, 30.12.2017/ 01.01.2018.

Konrad Helmut, Rotes Wien, https://www.hdgoe.at/rotes-wien (dostęp: 27.11.2021).

Kosińska‑Krippner Beata, Heimatfilm – zarys dziejów gatunku, „Kwartalnik Filmowy” 2009, nr 67–68.

Krylova Katya, The Long Shadow of the Past. Contemporary Austria Literature, Film and Culture, Rochester 2017.

Kuczyńska‑Koschany Katarzyna, Czerniowce literackie – alfabet, analfabet, alefbetgidariusz, „Polonistyka. Innowacje” 2019, nr 9.

Kupczyńska Kalina, Akcjonizm wiedeński – sztuka niepokornych, http://www.austriart.pl/2017/08/akcjonizm-wiedenski-sztuka-niepokornych/ (dostęp: 27.12.2019).

Kuryluk Ewa, Wiedeńska Apokalipsa. Eseje o kulturze austriackiej XX wieku, wyd. II (zmienione), Warszawa 1999.

Kwieciński Bartosz, Obrazy i klisze. Między biegunami wizualnej pamięci Zagłady, Kraków 2012.

Leitner Gerald, Vorwort [w:] Über Österreich zu schreiben ist schwer. Österreichische Schriftsteller über Literatur – Heimat – Politik, red. tenże, Salzburg–Wien 2000.

Lendl Monika (red.), Ruth Beckermann Film Collection. Texte, Wien 2007.

Lim Dennis, Greetings From the Land of Feel‑Bad Cinema, www.nytimes.com/2006/11/26/movies/greetings-from-the-land-of-feelbad-cinema.html (dostęp: 11.12.2019).

Lorenz Dagmar C. G., Austrian Responses to National Socialism and the Holocaust, [w:] A History of Austrian Literature 1918–2000, red. Katrin Kohl, Rochester–Woodbridge 2010.

Lorenz Dagmar C. G., Discovering and Making Memory. Jewish Cultural Expression in Contemporary Europe, „The German Quarterly” 2000, Vol. 73, No. 2.

Mattl Siegfried, Die Strahlkraft der Stadt. Schriften zu Film und Geschichte, Wien 2016.

Meyer Heinz‑Hermann, hasło: ‘Habsburgerfilm’, [w:] Lexikon der Filmbegriffe, https://filmlexikon.uni-kiel.de/doku.php/h:habsburgerfilm-8398 (dostęp: 13.04.2020).

Muskała Monika, Między „Placem Bohaterów” a „Rechnitz”. Austriackie rozliczenia, Kraków 2016.

Muskała Monika, Pawłowski Roman, Rozmowa z tłumaczką Bernharda: Skrajna prawica w siedzibie prezydenta, https://wyborcza.pl/7,75410,15262323,rozmowa-z-tlumaczka-bernharda-skrajna-prawica-w-siedzibie-prezydenta.html (dostęp: 28.11.2021).

Müller André, Peymann Claus, Ich bin ein Sonntagskind. André Müller spricht mit Burgtheaterdirektor Claus Peymann, http://www.zeit.de/1988/22/ich-bin-ein-sonntagskind (dostęp: 05.02.2022).

Nora Pierre, Między pamięcią i historią: Les lieux de Mémoire, tłum. Paweł Mościcki, [w:] Tytuł roboczy: Archiwum nr. 2, red. Magdalena Ziółkowska, Andrzej Leśniak, Łódź 2009.

Nußbaumer Martina, Die Arena‑Besetzung, https://www.hdgoe.at/arena-besetzung (dostęp: 19.09.2021).

Pełka Artur, Shoah w austriackiej pamięci zbiorowej na przykładzie Stecken, Stab und Stangl Elfriede Jelinek, [w:] Pamięć Shoah. Kulturowe reprezentacje i praktyki upamiętniające, red. Tomasz Majewski, Anna Zeidler‑Janiszewska, Łódź 2009.

Plat Dorota, Barthes – łowca mitów, „Sztuka i Filozofia” 2001, nr 19.

Plischek Oliver, 40 Jahre Arena‑Besetzung – Der erste Widerstand der Wiener Zivilgesellschaft, https://www.meinbezirk.at/wieden/c-lokales/40-jahre-arena-besetzung-der-erste-widerstand-der-wienerzivilgesellschaft_a1879636 (dostęp: 31.05.2019).

Pollack Martin, Mrzygłód Iza, Becht Lukas, Blizny nie zniknęły. Z Martinem Pollackiem rozmawiają Iza Mrzygłód i Lukas Becht, „Kultura Liberalna” 2018, nr 502 (34), https://kulturaliberalna.pl/2018/08/21/martin-pollack-blizny-wywiad-iza-mrzyglod-lukas-becht/ (dostęp: 25.05.2020).

Postone Moishe, Deutschland, die Linke und der Holocaust. Politische Interventionen, Freiburg 2005.

Przylipiak Mirosław, Kino bezpośrednie: rewolucja w dokumentalizmie, [w:] Kino epoki nowofalowej, red. Tadeusz Lubelski, Iwona Sowińska, Rafał Syska, Kraków 2015.

Rebhandl Bert, Nachsaison. Zum österreichischen Spielfilm seit 1968, [w:] Der neue österreichische Film, red. Gottfried Schlemmer, Wien 1996.

Rebhandl Bert, Umweg in den Osten. Geschichte, Identität, Gegenwart: »Die papierene Brücke«, https://www.derstandard.at/story/3053472/umweg-in-den-osten (dostęp: 16.05.2020).

Reiter Andrea, Ruth Beckermann und die jüdische Nachkriegsgeneration in Österreich [w:]»Other« Austrians: Post-1945 Austrian Women‘s Writing, red. Allyson Fiddler, New York 1998, http://www.literaturepochen.at/exil/multimedia/pdf/reiterbeckermann.pdf (dostęp: 30.05.2019).

Roth Gerhard, Podróż do wnętrza Wiednia, tłum. Małgorzata Łukasiewicz, Warszawa 2006.

Roth Michael, Zorros Bar Mizwa. Materialien zu einem Film von Ruth Beckermann, http://www.kinomachtschule.at/data/zorrosbarmizwa.pdf (dostęp: 20.05.2020).

Safrian Hans, Wehrmacht, Deportationen von Juden und Jüdinnen aus Griechenland und die Waldheim‑Debatte, [w:] Bananen, Cola, Zeitgeschichte. Oliver Rathkolb und das lange 20. Jahrhundert, red. Lucile Dreidemy [i in.], Wien–Köln–Weimar 2015.

Said Edward W., Orientalizm, tłum. Monika Wyrwas‑Wiśniewska, Poznań 2005.

Saryusz‑Wolska Magdalena, Wprowadzenie, [w:] Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka, red. tejże, Kraków 2009.

Saryusz‑Wolska Magdalena, Współczesne problemy niemieckiej pamięci zbiorowej i kulturowej, [w:] Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka, red. tejże, Kraków 2009.

Saryusz‑Wolska Magdalena, Traba Robert (red.), Modi Memorandi. Leksykon kultury pamięci, Warszawa 2014.

Schiefer Karin, Beckermann Ruth, Ich betrachte heute die Affäre Waldheim als einen Generationenkonflikt, https://www.austrianfilms.com/interview/ruth_beckermann/waldheims_walzer_DE (dostęp: 10.05.2020).

Schiefer Karin, Beckermann Ruth, Ruth Beckermann im Gespräch über »Homemad(e)«, https://www.austrianfilms.com/news/bodyruth_beckermann_im_gespraech_ueber_homemadebody (dostęp: 1.05.2020).

Schlemmer Gottfried (red.), Der neue österreichische Film, Wien 1996.

Stojan Walter Maria, „Kalanie gniazda” – austriacki los, [w:] „Mówię i mówię”. Teatralne maski Elfriede Jelinek, red. Monika Szczepaniak, Bydgoszcz 2008.

Suchy Irene, Gespräch zwischen Irene Suchy und Ulrich Seidl: Ware Körper – männlich, weiblich, [w:] Kapital Macht Geschlecht: künstlerische Auseinandersetzungen mit Ökonomie und Gender, red. Silke Felber, Wien 2016.

Sugiera Małgorzata, W cieniu Brechta. Niemieckojęzyczny dramat powojenny 1945–1995, Kraków 1999.

Titze Anne‑Katrin, Beckermann Ruth, A Less Innocent Nature. Ruth Beckermann on The Waldheim Waltz, Austria’s Oscar submission, https://www.eyeforfilm.co.uk/feature/2018-10-17-ruth-beckermann-in-conversation-on-the-waldheim-waltz-austrias-oscar-submission-feature-story-by-anne-katrin-titze (dostęp: 10.05.2020).

Tscherkassky Peter, »There must be something in the water«, [w:] Film Unframed: A History of Austrian Avant‑garde Cinema, red. tenże, Wien 2012.

Turrini Peter, Ostatnie związki miłosne rozgrywają się w teatrze, tłum. Jacek Kaduczak, [w:] Wybór dramatów, Sulejówek 2000.

Twardosz Jarosław, Dźwięk, [w:] Słownik filmu, red. Rafał Syska, Kraków 2005.

Uhl Heidemarie, Das »erste Opfer«: der österreichische Opfermythos und seine Transformationen in der Zweiten Republik, „Österreichische Zeitschrift für Politikwissenschaft” 2001, nr 30(1).

Uhl Heidemarie, Von »Endlösung« zu »Holocaust«: die TV‑Ausstrahlung von »Holocaust« und die Transformationen des österreichischen Gedächtnisses, „Historial Social Research” 2005, nr 30(4).

Vocelka Michaela, Vocelka Karl, Sissi: Leben und Legende einer Kaiserin, München 2014.

Wąsik Monika, Futro z czcigodnej padliny… Volksstück od Nestroya do Fassbindera, Łódź 2016.

Wegan Katharina, Vielfachcodierungen des Gedächtnisses...anhand eines bronzenen Fallbeispiels in Österreich, https://www.erinnern.at/themen/e_bibliothek/seminarbibliotheken-zentrale-seminare/an-der-grenze/216_Katharina_Wegan.pdf (dostęp: 19.08.2021).

Weigel Sigrid, Brinkmann Sigrid, Traurig verliebt: Ingeborg Bachmann und Paul Celan, https://www.deutschlandfunkkultur.de/neu-im-kino-die-getraeumten-traurig-verliebt-ingeborg.1270.de.html?dram:article_id=369651 (dostęp: 01.06.2020).

Welzer Harald, Moller Sabine, Tschuggnall Karoline, »Opa war kein Nazi«. Nationalsozialismus und Holocaust im Familiengedächtnis, Frankfurt am Main 2002.

Wieliński Bartosz T., Austria ma kanclerkę. Krajem będzie rządzić Brigitte Bierlein, https://wyborcza.pl/7,75399,24845984,austria-ma-kanclerke-krajem-bedzie-rzadzic-brigitte-bierlein.html (dostęp: 09.05.2020).

Wierzbicka Anna, Słowa klucze: różne języki – różne kultury, wyd. II, Warszawa 2019.

Winter Jay, The Generation of Memory: Reflections on the »Memory Boom« in Contemporary Historical Studies, „Canadian Military History” 2001, No. 10 (3).

Wolting Monika, Dekonstrukcja mitu przyrody w utworach Elfriede Jelinek, „Studia Germanica Gedanensia” 2010, nr 23.

http://www.kinomachtschule.at/filme/gesamtliste.html (dostęp: 11.08.2021).

http://www.themissingimage.at/home.php?il=2&l=de (dostęp: 25.04.2020).

https://polskieradio24.pl/8/5661/Artykul/1710907,Walc-wiedenski-Z-karczmy-na-dwor-cesarski (dostęp: 10.05. 2020).

https://shop.ruthbeckermann.com/product/film-collectors-box (dostęp: 07.02.2022).

https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/c/988-czerniowce/99-historia-spolecznosci/137206-historia-spolecznosci (dostęp: 07.09.2021).

https://www.derstandard.at/story/2721764/stolz-darauf-dass-ich-anders-bin (dostęp: 15.09.2021).

https://www.deutschlandfunkkultur.de/protest-auf-der-berlinale-oesterreichs-filmemacher-gegen.2168.de.html?dram:article_id=411250 (dostęp: 10.05.2020).

https://www.ruthbeckermann.com/ (dostęp: 05.09.2021).

https://www.ruthbeckermann.com/de/films/filmliste/homemade/ (dostęp: 27.05.2020).

https://www.wina-magazin.at/dass-seine-identitaet-definieren-muss-spaltet-gesellschaft-%E2%80%8F/ (dostęp: 05.09.2021).